गीताभ्यासे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः
।। ॐ श्रीपरमात्मने नमः ।।
गीताभ्यासे १४-१ परं भूयः प्रवक्ष्यामि + १४-२ इदं ज्ञानमुपाश्रित्य
================
श्रीभगवानुवाच।
श्री-भगवान् उवाच।
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
पदच्छेदैः - परम् भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानाम् ज्ञानम् उत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥१४-१॥
पदच्छेदैः - यत् ज्ञात्वा मुनयः सर्वे पराम् सिद्धिम् इतः गताः ॥१४-१॥
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः
पदच्छेदैः - इदम् ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च
पदच्छेदैः - सर्गे अपि न उपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥१४-२॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
यत् ज्ञानानाम् उत्तमम् परम् ज्ञानम् ज्ञात्वा सर्वे मुनयः इतः पराम् सिद्धिम् गताः भूयः प्रवक्ष्यामि
यत् - सर्व. अत्र नपुं. 2’1
ज्ञानानाम् - ज्ञान knowledge नपुं. 6’3 /
उत्तमम् - उत्तम excellent वि. अत्र नपुं. 2’1 /
परम् - पर supreme वि. अत्र नपुं. 2’1 /
ज्ञानम् - ज्ञान knowledge नपुं. 2’1 /
ज्ञात्वा - ज्ञा-धातोः क्त्वान्तम् / ज्ञा अवबोधने (to know, to realize, to understand) क्र्यादिः, ०९.००४३ परस्मैपदी, सकर्मकः, अनिट्
सर्वे - सर्व all सर्व. अत्र पुं. 1’3 /
मुनयः - मुनि वि. अत्र पुं. 1’3 / मुनिः [मन्-इन् उच्च Uṇ.4.122] 1 A sage, a holy man, saint, devotee, an ascetic; मुनीनामप्यहं व्यासः Bg.10.37; दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ 2.56; पुण्यः शब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राजपूर्वः Ś.2.15
इतः - अव्ययम् / इतस् itas ind. [इतम्-तसिल् इशादेशः Tv.] 1 Hence, from here or hence. -2 From this person, from me; इतः स दैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् Ku.2.55. -3 In this direction towards me, here; इतो निषीदेति विसृष्टभूमिः Ku.3.2; प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात् R.2.34; इतः स्वपिति केशवः &c. Bh.2.76; इतो गतमनुरागम् V.2; ˚गतवृत्तान्तं न स्मरति Ś.4 news of this place; इत इतो देवः this way, this way, my lord (in dramas). -4 Hence, for this reason, on this ground; इतश्च परमात्मैवेहात्ता भवितुमर्हति S. B.1.2.10. -5 From this world. -6 From this time. -इतः -इतः (a) on the one hand-on the other hand; इतस्तपस्विकार्यमितो गुरुजनाज्ञा Ś.2; (b) in one place-in another place, here-there; K.27; इतश्चेतश्च hither and thither; hence and thence, here and there, to and fro; इतश्चेतश्च धावताम्; now, therefore; इतस्ततः here and there, hither and thither, to and fro; लाङ्गूलविक्षेपविसर्पिशोभैरितस्ततश्चन्द्रमरीचिगौरैः Ku.1.13
पराम् - पर supreme वि. अत्र स्त्री. 2’1 /
सिद्धिम् - सिद्धि attainment स्त्री. 2’1 /
गताः - गम्-धातोः क्त-वि. गत / गम् गमॢँ गतौ (to go) भ्वादिः, ०१.११३७ परस्मैपदी, सकर्मकः, अनिट्
भूयः - वि. अव्ययम् वा / 1 Much, very much, exceedingly, largely, greatly. -2 More, again, furthermore, moreover; पाथेयमुत्सृज बिसं ग्रहणाय भूयः V.4.15; R.2.46; भूयश्चाह त्वमसि शयने कण्ठलग्ना पुरा मे Me.113.
प्रवक्ष्यामि - प्रवच्-धातोः लृटि उ.पु. एक. / प्रवच्
इदम् ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः सर्गे अपि न उपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च
इदम् - सर्व. अत्र नपुं. 2’1 /
उपाश्रित्य - उपाश्रि-धातोः ल्यबन्तम् / उपाश्रि upāśri 1. U. To have recourse to, resort to इदं ज्ञानमुपाश्रित्य Bg.14.2,18.57
मम - अस्मद् सर्व. अत्र 6’1 /
साधर्म्यम् - साधर्म्य नपुं. 2’1 / साधर्म्यम् sādharmyam 1 Sameness or community of duty, office &c.; पञ्चमं लोकपालानामूचुः साधर्म्ययोगतः R.17.78. -2 Sameness of nature, common character, likeness; community of properties; साधर्म्यमुपना भेदे K. P.10; इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः Bg.14.2; Bhāṣā P.12. -3 Being of the same religion.
आगताः - आगम्-धातोः क्त-वि. आगत / अत्र पुं. 1’3 / आगम् to come, to attain
सर्गे - सर्ग पुं. 7’1 / सर्गः sargaḥ [सृज्-घञ्] 1 Relinquishment, abandonment. -2 Creation; आराध्य विप्रान् स्मरमादिसर्गे Bhāg.3.1.28; अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूच्चन्द्रो नु कान्तिप्रदः V.1.8. -3 The creation of the world; प्रलयस्थितिसर्गाणां कारणतां गतः Ku.2.6
अपि - अव्ययम् also
न - अव्ययम् no, not /
उपजायन्ते - उपजन्-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / उपजन् 4 Ā. 1 To be born or produced, originate, arise, grow; उष्मणश्चोपजायन्ते Ms.1.45; H. Pr.38; संरास्तेषूपजायते Bg.2.62;14.11. -2 To happen, take place, become visible, appear; प्राणविपत्तिरुपजायते K.160. -3 To be or become, be or exist; सतीत्वमुपजायते Pt.1. 138. -4 To be born again; सर्गेऽपि नोपजायन्ते Bg.14.2
प्रलये - प्रलय dissolution पुं. 7’1 /
व्यथन्ति - व्यथ्-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / व्यथ् 1 Ā. (व्यथते, व्यथित) 1 To be sorry, to be pained, vexed or afflicted, be agitated or disquieted; विश्वंभरापि नाम व्यथते इति जितमपत्यस्नेहेन U.7; न विव्यथे तस्य मनः Ki.1.2,24. -2 To be disturbed, be ruffled or agitated; व्यथितसिन्धुमनीरशनैः शनैः Ki.5.11 / व्यथ् व्यथँ भयसञ्चलनयोः (to be vexed,to fear,to be angry, to be irritated) भ्वादिः ०१.०८६८ आत्मनेपदी अकर्मकः सेट्
च - अव्ययम् and
अन्वयार्थाः Overall Meaning
श्री-भगवान् उवाच The Resplendent One said
यत् ज्ञानानाम् उत्तमम् परम् ज्ञानम् ज्ञात्वा सर्वे मुनयः इतः पराम् सिद्धिम् गताः भूयः प्रवक्ष्यामि - once again I shall explain the supreme knowledge, the best among the knowledges, by knowing which all the seers have gone from here to the Supreme Success.
इदम् ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः सर्गे अपि न उपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च - Those who attain identity with Me by resorting of this Knowledge are not born even during creation, nor do they suffer pain during dissolution.
छन्दोविश्लेषणम्
परं भूयः प्रवक्ष्यामि (८ अक्षराणि) “प्रवक्ष्या” एतेषां मात्राः १-२-२
ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् (८ अक्षराणि) “नमुत्त” एतेषां मात्राः १-२-१
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे (८ अक्षराणि) “नयः स(र्वे)” एतेषां मात्राः १-२-२
परां सिद्धिमितो गताः (८ अक्षराणि) “मितो ग” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-१) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य (८ अक्षराणि) “मुपाश्रि(त्य)” एतेषां मात्राः १-२-२
मम साधर्म्यमागताः (८ अक्षराणि) “र्म्यमाग” एतेषां मात्राः १-२-१
सर्गेपि नोपजायन्ते (८ अक्षराणि) “पजाय(न्ते)” एतेषां मात्राः १-२-२
प्रलये न व्यथन्ति च (८ अक्षराणि) “व्यथन्ति” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-२) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) The phrase ज्ञानानाम् उत्तमम् परम् ज्ञानम् भूयः प्रवक्ष्यामि underlines श्रीकृष्णभगवान्’s benevolent ज्ञानयज्ञः by which He bestows extreme grace to अर्जुनः.
(२) The phrase सर्वे मुनयः इतः पराम् सिद्धिम् गताः refers to मुनयः of the past. But it implies an advice to attain ज्ञानानाम् उत्तमम् परम् ज्ञानम् and conduct oneself to be a मुनि:, so that anyone can become पराम् सिद्धिम् गत:.
(३) The phrase इदम् ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः implies that इदम् ज्ञानम् is the key to attain साधर्म्यम् with Him, rather, इदम् ज्ञानम् is the key to understand what His धर्म: is, understand what His धर्म: means. Then only one can attain साधर्म्यम् with Him.
(४) मम साधर्म्यम् आगताः सर्गे अपि न उपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च is like what fruits one will get by attaining साधर्म्यम् with Him. Philosophically speaking, one may not, rather, need not bother about the fruits, right ?
YouTube video https://youtu.be/ymrn3ZWlqVE
॥ शुभमस्तु ॥
================
गीताभ्यासे १४-३ मम योनिर्महद्ब्रह्म + १४-४ सर्वयोनिषु कौन्तेय
================
मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
पदच्छेदैः - मम योनि: महत् ब्रह्म तस्मिन् गर्भम् दधामि अहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥१४- ३॥
पदच्छेदैः - सम्भवः सर्वभूतानाम् तत: भवति भारत ॥१४- ३॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
पदच्छेदैः - सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥१४- ४॥
पदच्छेदैः - तासाम् ब्रह्म महत् योनिः अहम् बीजप्रदः पिता ॥१४- ४॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
भारत महत् ब्रह्म मम योनि:
भारत - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / भरतस्य वंशे जातः भरतवंशीयः अयमिति भारतः
महत् - large वि. अत्र नपुं. 1’1 /
ब्रह्म - ब्रह्मन् नपुं. 1’1 / [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.] 1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the material cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.); ... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.
मम - अस्मद् सर्व. अत्र 6’1 /
योनि: - योनि पुं./स्त्री. 1’1 / योनिः m. f. [यु-नि Uṇ.4.51] 1 Womb, uterus, vulva, the female organ of generation. -2 Any place of birth or origin, generating cause, spring, fountain; स्वासु योनिषु शाम्यति Ms.9.321; सा योनिः सर्ववैराणां सा हि लोकस्य निर्ऋतिः U.5.30; जगद्योनिरयोनिस्त्वम् Ku.2.9;4.43; oft. at the end of comp. in the sense of 'sprung or produced from'; ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते Bg. 5.22. -3 A mine. -4 An abode, a place, repository, seat, receptacle.
तस्मिन् अहम् गर्भम् दधामि
तस्मिन् - तत् सर्व. अत्र नपुं. 7’1 /
अहम् - अस्मद् सर्व. अत्र 1’1 /
गर्भम् - गर्भ पुं. 2’1 / गर्भः [गॄ-भन् Uṇ.3.152] 1 The womb, the belly; गर्भेषु वसतिः Pt.1; पुनर्गर्भे च संभवम् Ms.6.63. -2 A fœtus, embryo; act of conception, pregnancy; conception; नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी P.2.75; गर्भोऽभवद्भूधरराजपत्न्याः Ku.1.19; गर्भं वहति Pt.1.30 bears a child in the womb.
दधामि - धा-धातोः लटि उ.पु. एक. / धा डुधाञ् धारणपोषणयोः (to wear, to obey, to wear, to bear, to support, to nourish, to protect) जुहोत्यादिः, ०३.००११ उभयपदी, सकर्मकः, अनिट्
सर्वभूतानाम् सम्भवः तत: भवति
सर्वभूतानाम् - सर्वभूत वि. अत्र नपुं. 6’3 / सर्वाणि भूतानि इति सर्वभूतानि (कर्मधारयः)
सर्वाणि - सर्व सर्व. अत्र नपुं. 1’3 /
भूतानि - भू-धातोः क्त-वि. भूत what has become, what has come into existence, what has been created / अत्र नपुं. 1’3 /
सम्भवः - संभव पुं. 1’1 / संभवः 1 Birth, production, springing up, arising, existence प्रियस्य सुहृदो यत्र मम तत्रैव संभवो भूयात् Māl.9; मानुषीषु कथं वा स्यादस्य रूपस्य संभवः Ś.1.26; अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसंभवः Bg.3.14; oft. at the end of comp. in this sense; अप्सरःसभवैषा Ś.1. -2 Production and bringing up
तत: - तत्+तसिल् therefrom
भवति - भू-धातोः लटि प्र.पु. एक. / भू सत्तायाम् (to exist, to become, to be, to happen) भ्वादिः, ०१.०००१ परस्मैपदी, अकर्मकः, सेट् /
कौन्तेय सर्वयोनिषु याः मूर्तयः सम्भवन्ति
कौन्तेय - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / कुन्त्याः अयमिति कौन्तेयः /
सर्वयोनिषु - सर्वयोनि पुं./स्त्री. 7’3 / सर्वे (सर्वाः वा) योनयः (कर्मधारयः) /
याः - यत् सर्व. अत्र स्त्री. 1’3 /
मूर्तयः - मूर्ति स्त्री. 1’3 /
सम्भवन्ति - संभू-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / संभू 1 P. 1 To arise, to be born or produced, spring up; कथमपि भुवनेऽस्मिस्तादृशाः संभवन्ति Māl.2.9; धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे Bg.4.8; Ki.5.22; Bk.6.138; Ms.8.155. -2 To be, become, exist. -3 To happen, occur, take place.
तासाम् ब्रह्म महत् योनिः
तासाम् - तत् सर्व. अत्र स्त्री. 6’3 /
अहम् बीजप्रदः पिता
बीजप्रदः - बीजप्रद वि. अत्र पुं. 1’1/ बीजं प्रददाति इति बीजप्रदः उपपदान्वितः द्वितीया-तत्पुरुषः)
बीजम् - बीज नपुं. 2’1 /
प्रददाति - प्रदा-धातोः लटि प्र.पु. एक. / प्रदा 3 U. 1 To grant, give, offer, present; स्वं प्रागहं प्रादिषि नामराय किं नाम तस्मै मनसा नराय N.6.95; Ms.3.99, 108,273; Y.2.90. -2 To impart, teach (as learning); शिष्यप्रदेयागमाः (कवयः) Bh.2.15. -3 To give away; yield. -4 To give up, deliver. -5 To give away in marriage. -6 To sell; यत्रैकेन च यत् क्रीतं तच्छतेन प्रदीयते Pt.1.13. -7 To deliver up, restore. -8 To pay, discharge (a debt). -9 To put, place in
पिता - पितृ father पुं. 1’1 /
अन्वयार्थाः Overall Meaning
भारत Eh scion of Bharat dynasty
महत् ब्रह्म मम योनि: the vast, eternal, universal expanse is my womb
तस्मिन् अहम् गर्भम् दधामि there I hold my conception
सर्वभूतानाम् सम्भवः तत: भवति all creation emanates from there
कौन्तेय eh son of Kunti
सर्वयोनिषु याः मूर्तयः सम्भवन्ति what all shapes and species emanate in all creativities
महत् ब्रह्म तासाम् योनिः their primary birthplace is the vast, eternal, universal expanse
अहम् बीजप्रदः पिता I lay the sperms for all the shapes and species
छन्दोविश्लेषणम्
मम योनिर्महद्-ब्रह्म (८ अक्षराणि) “र्महद्-ब्र(ह्म)” एतेषां मात्राः १-२-२
तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् (८ अक्षराणि) “दधाम्य” एतेषां मात्राः १-२-१
सम्भवः सर्वभूतानां (८ अक्षराणि) “र्वभूता” एतेषां मात्राः १-२-२
ततो भवति भारत (८ अक्षराणि) “ति भार” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-३) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
सर्वयोनिषु कौन्तेय (८ अक्षराणि) “षु कौन्ते” एतेषां मात्राः १-२-२
मूर्तयः सम्भवन्ति याः (८ अक्षराणि) “म्भवन्ति” एतेषां मात्राः १-२-१
तासां ब्रह्म महद्योनिर् (८ अक्षराणि) “महद्यो” एतेषां मात्राः १-२-२
अहं बीजप्रदः पिता (८ अक्षराणि) “प्रदः पि” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-४) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) The word योनिः has both meanings (1) Womb (2) Any place of birth. So, महत् ब्रह्म मम योनि: is not to be interpreted as महत् ब्रह्म is my place of birth. He is अजः, He is not born. He is अनादिः, beginningless. महत् ब्रह्म मम योनि: means महत् ब्रह्म is my womb.
But in महत् ब्रह्म तासाम् योनिः the meaning of योनि: is place of birth. महत् ब्रह्म is the place of birth for all मूर्तयः, for all manifestations.
(२) The mentions सर्वभूतानाम् सम्भवः तत: भवति and अहं बीजप्रदः पिता are akin to earlier mentions बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् (७-१०) मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना (९-४) मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् (९-१०).
There is a subtle difference between अहं बीजप्रदः पिता I am the seed-giver and बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि know Me to be the seed of all creation. One may rather not indulge in such tooth-picking.
It should suffice to understand that He is the “Be all” of all creation, rather, He is the “Be all and end all” of all creation !
YouTube video https://youtu.be/w-ZtzpTxCBE
॥ शुभमस्तु ॥
================
गीताभ्यासे १४-५ सत्त्वं रजस्तम इति >> १४-८ तमस्त्वज्ञानजं विद्धि
================
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
पदच्छेदैः - सत्त्वम् रज: तमः इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥१४-५॥
पदच्छेदैः - निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनम् अव्ययम् ॥१४-५॥
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
पदच्छेदैः - तत्र सत्त्वम् निर्मलत्वात् प्रकाशकम् अनामयम् ।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥१४-६॥
पदच्छेदैः - सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन च अनघ ॥१४-६॥
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
पदच्छेदैः - रज: राग-आत्मकम् विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥१४-७॥
पदच्छेदैः - तत् निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥१४-७॥
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
पदच्छेदैः - तम: तु अज्ञानजम् विद्धि मोहनम् सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥१४-८॥
पदच्छेदैः - प्रमाद-आलस्यनिद्राभि: तत् निबध्नाति भारत ॥१४-८॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
महाबाहो सत्त्वम् रज: तमः इति प्रकृतिसम्भवाः गुणाः देहिनम् देहे अव्ययम् निबध्नन्ति
महाबाहो - महाबाहु वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / महान्तौ बाहू यस्य सः महाबाहुः one with big arms (बहुव्रीहिः)
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 1’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good.
रज: - रजस् नपुं. 1’1 / रजस् n. [रञ्ज्-असुन् नलोपः Uṇ.4.224] 1 Dust, powder, dirt; धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति Ś.7.17; आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः 1.8; R.1.42;6.33. -2 The dust or pollen of flowers; भूयाद् कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः (पन्थाः) Ś.4.11; Me.35,67; Śi.7.42. -3 A mote in a sunbeam, any small particle (of matter); cf. Ms.8.132; जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् Y.1.362. -4 A ploughed or cultivated land, arable field. -5 Gloom, darkness. -6 Foulness, passion, emotion, moral or mental darkness; अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः R.9.74. -7 The second of the three Guṇas or constituent qualities of all material substances (the other two being सत्त्व and तमस्; रजस् is supposed to be the cause of the great activity seen in creatures; it predominates in men, as Sattva and Tamas predominate in gods and demons); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60; Bg.6. 27; रजोजुषे जन्मनि K.; Māl.1.20.
तमः - तमस् नपुं. 1’1 / तमस् n. [तम्-असुन्] 1 Darkness; किं वाऽभविष्यदरुण- स्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् Ś.7.4.; V.1.7; Me.39. -2 The gloom or darkness of hell; धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् Ms.4.242. -3 Mental darkness, ignorance, illusion, error, मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्त- मिदं तमसा मनः Ś.6.8. -4 (In Sāṅ. phil.) Darkness or ignorance, as one of the three qualities or constituents of everything in nature (the other two being सत्त्व and रजस्); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60
इति - these अव्ययम्
प्रकृतिसम्भवाः - प्रकृतिसम्भव arising in Nature वि. अत्र पुं. 1’3 / प्रकृत्या सम्भवः यस्य सः प्रकृतिसम्भवः (बहुव्रीहिः) /
गुणाः - गुण quality पुं. 1’3 /
देहिनम् - देहिन् having body वि. अत्र पुं. 2’1 /
देहे - देह body पुं. 7’1 /
अव्ययम् - अव्यय not diminishing वि. अत्र नपुं. 1’1 /
निबध्नन्ति - निबन्ध्-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / निबन्ध् to tie
अनघ तत्र प्रकाशकम् अनामयम् सत्त्वम् निर्मलत्वात् सुखसङ्गेन ज्ञानसङ्गेन च बध्नाति
अनघ - वि. पुं. सम्बोधनमेक. / न अघः यस्य सः अनघः (नञ्-बहुव्रीहिः) /
अघः - sin पुं. 1’1 /
अनघः - sinless
तत्र - अव्ययम् there
प्रकाशकम् - प्रकाशक brightener वि. अत्र नपुं. 1’1 /
अनामयम् - अनामय वि. अत्र नपुं. 1’1 / न आमयः यस्य तत् अनामयम् (बहुव्रीहिः)
आमयः - flaw, malady
निर्मलत्वात् - निर्मलत्व cleanliness नपुं. 5’1 /
सुखसङ्गेन - सुखसङ्ग पुं. 3’1 / सुखेन सह सङ्गः सुखसङ्ग: (तृतीया-तत्पुरुषः)
सुखेन - सुख happiness नपुं. 3’1 /
सङ्ग: - association पुं. 1’1 /
ज्ञानसङ्गेन - ज्ञानसङ्ग पुं. 3’1 / ज्ञानेन सह सङ्गः ज्ञानसङ्ग: (तृतीया-तत्पुरुषः)
च - अव्ययम् and
बध्नाति - बन्ध्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / बन्ध् बन्धँ बन्धने (to tie, to bind) क्र्यादिः ०९.००४४ परस्मैपदी सकर्मकः अनिट्
कौन्तेय तृष्णासङ्गसमुद्भवम् रज: रागात्मकम् विद्धि
कौन्तेय - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / कुन्त्याः अयमिति कौन्तेयः /
तृष्णासङ्गसमुद्भवम् - तृष्णासङ्गसमुद्भव वि. अत्र नपुं. 1’1 / तृष्णया सह सङ्ग: तृष्णासङ्ग: (तृतीया-तत्पुरुषः) / तृष्णासङ्गात् समुद्भव: यस्य तत् तृष्णासङ्गसमुद्भवम् (बहुव्रीहिः) /
तृष्णया - तृष्णा thirst, hanker स्त्री. 3’1 /
रागात्मकम् - रागात्मक वि. अत्र नपुं. 1’1 / राग: आत्मक: यस्य तत् रागात्मकम् (बहुव्रीहिः) /
राग: involvement - [रञ्ज्-भावे घञ् नि˚ नलोपकुत्वे] रञ्ज् रन्जँ रागे (to paint, to color) भ्वादिः ०१.११५४ उभयपदी अकर्मकः अनिट् / रञ्ज् रन्जँ रागे (to color, to be involved in, to be attracted to) दिवादिः ०४.००६३ उभयपदी अकर्मकः अनिट्
आत्मक: - आत्मक a. (At the end of comp.) Made up or composed of, of the nature or character of &c.; पञ्च five-fold, made up of five; संशय˚ of a doubtful nature; so दुःख˚ sorry, grieved; दहन˚ hot; विष˚ poisonous &c.
विद्धि - विद्-धातोः लोटि म.पु. एक. / विद् विदँ ज्ञाने (to understand, to know, to think) अदादिः, ०२.००५९ परस्मैपदी, सकर्मकः, सेट्
तत् देहिनम् कर्मसङ्गेन निबध्नाति
तत् - सर्व. अत्र नपुं. 1’1 /
कर्मसङ्गेन - कर्मसङ्ग पुं. 3’1 / कर्मणा सह सङ्गः कर्मसङ्ग: (तृतीया-तत्पुरुषः)
भारत सर्वदेहिनाम् मोहनम् तम: तु अज्ञानजम् विद्धि
भारत - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / भरतस्य वंशे जातः इति भारतः /
सर्वदेहिनाम् - सर्वदेहिन् वि.अत्र पुं./नपुं. 6’3 / सर्वे देहिनः इति सर्वदेहिनः (कर्मधारयः) /
मोहनम् -मोहन enticing वि. अत्र नपुं. 1’1 /
तु - अव्ययम् however
अज्ञानजम् - अज्ञानज वि. अत्र नपुं. 1’1 / न ज्ञानम् इति अज्ञानम् (नञ्-तत्पुरुषः) / अज्ञानात् जातम् अज्ञानजम् /
तत् प्रमादालस्यनिद्राभि: निबध्नाति
प्रमादालस्यनिद्राभि: - प्रमादालस्यनिद्रा स्त्री. 3’3 / प्रमाद: च आलस्यम् च निद्रा च प्रमादालस्यनिद्रा (इतरेतरद्वन्द्वः)
प्रमाद: - प्रमादः 1 Carelessness, negligence, inattention, inadvertence, oversight; विजिगीषुमिवानयप्रमादौ Ki.13.29; ज्ञातुं प्रमादस्खलितं न शक्यम् Ś.6.25; विद्यां प्रमादगुणितामिव चिन्तयामि Ch. P.1. -2 Intoxication, drunkenness. -3 (a) Fainting, swoon. (b) Insanity, madness. -4 A mistake, blunder, mistaken judgment; Pt.1.39.
आलस्यम् - आलस्यम् [अलसस्य भावः, ष्यञ्] 1 Idleness, sloth, want of energy
निद्रा - निद्रा 1 Sleep, sleepiness; प्रच्छायसुलभनिद्रा दिवसाः Ś.1.3; निद्रामुद्रां क्षिपन् Māl.2.12. -2 Sloth
अन्वयार्थाः Overall Meaning
महाबाहो Eh, mighty-armed
सत्त्वम् रज: तमः इति प्रकृतिसम्भवाः गुणाः देहिनम् देहे अव्ययम् निबध्नन्ति - the qualities of goodness, median, darkness i.e. negativities borne of Nature unalterably bind the embodied soul to the body
अनघ Eh, sinless
तत्र प्रकाशकम् अनामयम् सत्त्वम् निर्मलत्वात् सुखसङ्गेन ज्ञानसङ्गेन च बध्नाति - Therein, the flawless and brightener goodness, being without blemish binds the soul with the associations of happiness and knowledge
कौन्तेय Eh son of Kunti
तृष्णासङ्गसमुद्भवम् रज: रागात्मकम् विद्धि - know that the median is inherently involving and arises from thirst and hankering
तत् देहिनम् कर्मसङ्गेन निबध्नाति - It binds the embodied soul by activities
भारत Eh scion of Bharat-dynasty
सर्वदेहिनाम् मोहनम् तम: तु अज्ञानजम् विद्धि - know that darkness and all negativities are born out of ignorance and attract all embodied souls
तत् प्रमादालस्यनिद्राभि: निबध्नाति - The negativities bind the soul by erroneousness, laziness and sloth.
छन्दोविश्लेषणम्
सत्त्वं रजस्तम इति (८ अक्षराणि) “स्तम इ” एतेषां मात्राः १-१-१
गुणाः प्रकृतिसम्भवाः (८ अक्षराणि) “तिसम्भ” एतेषां मात्राः १-२-१
निबध्नन्ति महाबाहो (८ अक्षराणि) “महाबा” एतेषां मात्राः १-२-२
देहे देहिनमव्ययम् (८ अक्षराणि) “नमव्य” एतेषां मात्राः १-२-१
प्रथमे पादे अपवादः अन्यथा अस्मिन् (१४-५) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् (८ अक्षराणि) “निर्मल(त्वा)” एतेषां मात्राः २-१-२
प्रकाशकमनामयम् (८ अक्षराणि) “मनाम” एतेषां मात्राः १-२-१
सुखसङ्गेन बध्नाति (८ अक्षराणि) “न बध्ना” एतेषां मात्राः १-२-२
ज्ञानसङ्गेन चानघ (८ अक्षराणि) “न चान” एतेषां मात्राः १-२-१
प्रथमे पादे अपवादः अन्यथा अस्मिन् (१४-६) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
रजो रागात्मकं विद्धि (८ अक्षराणि) “त्मकं वि(द्धि)” एतेषां मात्राः १-२-२
तृष्णासङ्गसमुद्भवम् (८ अक्षराणि) “समुद्भ” एतेषां मात्राः १-२-१
तन्निबध्नाति कौन्तेय (८ अक्षराणि) “ति कौन्ते” एतेषां मात्राः १-२-२
कर्मसङ्गेन देहिनम् (८ अक्षराणि) “न देहि” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-७) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि (८ अक्षराणि) “नजं वि(द्धि)” एतेषां मात्राः १-२-२
मोहनं सर्वदेहिनाम् (८ अक्षराणि) “र्वदेहि” एतेषां मात्राः १-२-१
प्रमादालस्यनिद्राभिस् (८ अक्षराणि) “स्यनिद्रा” एतेषां मात्राः १-२-२
तन्निबध्नाति भारत (८ अक्षराणि) “ति भार” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-८) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) श्लोक: (१४-५) is prefatory to the next three, that गुणाः whether सत्त्वगुणाः, रजोगुणाः or तमोगुणाः are प्रकृतिसम्भवाः and they all cause binding of the embodied soul within the body देहिनम् देहे अव्ययम् निबध्नन्ति.
(२) The contents of the श्लोकाः (१४-६), (१४-७), (१४-८) can be seen in a tabular way
YouTube video https://youtu.be/U-Q7ZP6oFTc
॥ शुभमस्तु ॥
================
गीताभ्यासे १४-९ सत्त्वं सुखे सञ्जयति
================
सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
पदच्छेदैः - सत्त्वम् सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥१४-९॥
पदच्छेदैः - ज्ञानम् आवृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयति उत ॥१४-९॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
भारत सत्त्वम् सुखे सञ्जयति
भारत - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / भरतस्य वंशे जातः इति भारतः /
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 1’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good.
सुखे - सुख happiness नपुं. 7’1 /
सञ्जयति - सञ्जि-धातोः लटि प्र.पु. एक. / सञ्जि to win comprehensively, to be validated
रजः कर्मणि
रजः - रजस् नपुं. 1’1 / रजस् n. [रञ्ज्-असुन् नलोपः Uṇ.4.224] 1 Dust, powder, dirt; धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति Ś.7.17; आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः 1.8; R.1.42;6.33. -2 The dust or pollen of flowers; भूयाद् कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः (पन्थाः) Ś.4.11; Me.35,67; Śi.7.42. -3 A mote in a sunbeam, any small particle (of matter); cf. Ms.8.132; जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् Y.1.362. -4 A ploughed or cultivated land, arable field. -5 Gloom, darkness. -6 Foulness, passion, emotion, moral or mental darkness; अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः R.9.74. -7 The second of the three Guṇas or constituent qualities of all material substances (the other two being सत्त्व and तमस्; रजस् is supposed to be the cause of the great activity seen in creatures; it predominates in men, as Sattva and Tamas predominate in gods and demons); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60; Bg.6. 27; रजोजुषे जन्मनि K.; Māl.1.20.
कर्मणि - कर्मन् action नपुं. 7’1 /
उत तमः तु ज्ञानम् आवृत्य प्रमादे सञ्जयति
उत - अव्ययम् / उत ind. 1 A particle expressing (a) doubt, uncertainty, guess (or); तत्किमयमातपदोषः स्यादुत यथा मे मनसि वर्तते Ś.3; स्थाणुरयमुत पुरुषः G. M. वीरो रसः किमयमित्युत दर्प एषः Veeracharitam. (b) alternative; usually a correlative of किं (whether, or); किमिदं गुरुभिरुपदिष्टमुत धर्मशास्त्रेषु पठितमुत मोक्षप्राप्तियुक्तिरियम् K.155; किं येन सृजसि व्यक्तमुत येन बिभर्षि तत् Ku.6.23; the place of उत is also taken by आहो or आहोस्वित्; sometimes आहो, आहोस्वित् or स्वित् are joined to उत. (c) association, connection, (having a cumulative force, 'and', 'also'); उत बलवानुताबलः; (d) interrogation; उत दण्डः पतिष्यति; (e) deliberation; (f) intensity; (g) wishing (especially at the beginning of a sentence followed by a potential 'would that'); (h) sometimes used as an expletive; (i) oft. used for the sake of emphasis especially at the end of a line after इति or a verb; तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत Bg.14.11; धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत 1.40. -2 With a preceding प्रति = on the contrary, on the other hand; but; सामवादाः सकोपस्य तस्य प्रत्युत दीपकाः Śi.2.55; न केवलं ध्रियते प्रत्युत पर्युपास्यमानस्तिष्ठति Nāg.5. -3 With a preceding किं = how much more or how much less; see किम्. उत, -उत Either-or; एकमेव वरं पुंसामुत राज्यमुताश्रमः G. M. उत वा or else, and; वा-उतवा, उताहोवा पि-वा either-or
तमः - तमस् नपुं. 1’1 / तमस् n. [तम्-असुन्] 1 Darkness; किं वाऽभविष्यदरुण- स्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् Ś.7.4.; V.1.7; Me.39. -2 The gloom or darkness of hell; धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् Ms.4.242. -3 Mental darkness, ignorance, illusion, error, मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्त- मिदं तमसा मनः Ś.6.8. -4 (In Sāṅ. phil.) Darkness or ignorance, as one of the three qualities or constituents of everything in nature (the other two being सत्त्व and रजस्); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60
तु - अव्ययम् however
ज्ञानम् - ज्ञान knowledge नपुं. 2’1 /
आवृत्य - आवृत्-धातोः ल्यबन्तम् / आवृत् 1 Ā. 1 To turn round, revolve. -2 To return, come or turn back; धेनुराववृते वनात् R.1.82,2.19; एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः Bg.8.26. -3 To go to or towards. -4 To be restless or uneasy; रणरणकविवृद्धिं विभ्रदावर्तमानम् Māl.1.41. -Caus. 1 To cause to turn or revolve; अक्षवलयमावर्तयन्तम् K.42 telling the beads. -2 To roll, turn about or over. -3 To cause to roll down, shed (as tears &c.). -4 To attract, win over. -5 To repeat, recite; आवरीवर्ति भुवनेष्वन्तः Av.9.10.11.
प्रमादे - प्रमाद पुं. 7’1 / प्रमादः 1 Carelessness, negligence, inattention, inadvertence, oversight; विजिगीषुमिवानयप्रमादौ Ki.13.29; ज्ञातुं प्रमादस्खलितं न शक्यम् Ś.6.25; विद्यां प्रमादगुणितामिव चिन्तयामि Ch. P.1. -2 Intoxication, drunkenness. -3 (a) Fainting, swoon. (b) Insanity, madness. -4 A mistake, blunder, mistaken judgment; Pt.1.39. -5 An accident, mishap, calamity, danger; अहो प्रमादः MāI.3; U.3.
अन्वयार्थाः Overall Meaning
भारत - O descendant of Bharata !
सत्त्वम् सुखे सञ्जयति - Happiness validates सत्त्वम् the chastity
रजः कर्मणि - Being active validates Rajas the median approach
उत तमः तु ज्ञानम् आवृत्य प्रमादे सञ्जयति - but the Tamas also totally dominates in the field of negligence, by veiling knowledge.
छन्दोविश्लेषणम्
सत्त्वं सुखे सञ्जयति (८ अक्षराणि) “सञ्जय” एतेषां मात्राः २-१-१
रजः कर्मणि भारत (८ अक्षराणि) “णि भार” एतेषां मात्राः १-२-१
ज्ञानमावृत्य तु तमः (८ अक्षराणि) “त्य तु त” एतेषां मात्राः १-१-१
प्रमादे सञ्जयत्युत (८ अक्षराणि) “ञ्जयत्यु” एतेषां मात्राः १-२-१
प्रथमतृतीयपादयोः अपवादौ अन्यथा अस्मिन् (१४-९) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) The theme here is सञ्जयति. In सत्त्वं सुखे सञ्जयति the word सत्त्वम् is to be taken to mean positivity and सुखम् is to be taken to mean positive result. It is logical that only positivity will yield positive results. Accordingly सत्त्वं सुखे सञ्जयति can be taken to mean, results being positive validate positivity, chastity.
Likewise devotion and dedication in being active validate रजः the median mindset.
Also blunders, mistaken judgements validate तमः the negativities of character.
(२) In the table prepared earlier for श्लोकाः (१४-६), (१४-७), (१४-८) we can add a row for सञ्जयति
॥ शुभमस्तु ॥
================
YouTube video https://youtu.be/QyuuG5k3wV8गीताभ्यासे १४-१० रजस्तमश्चाभिभूय
================
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
पदच्छेदैः - रज: तम: च अभिभूय सत्त्वम् भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥१४-१०॥
पदच्छेदैः - रजः सत्त्वम् तम: च एव तमः सत्त्वम् रज: तथा ॥१४-१०॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
भारत - भारत
रज: तम: च अभिभूय सत्त्वम् भवति
रज: - रजस् नपुं. 2’1 / रजस् n. [रञ्ज्-असुन् नलोपः Uṇ.4.224] 1 Dust, powder, dirt; धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति Ś.7.17; आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः 1.8; R.1.42;6.33. -2 The dust or pollen of flowers; भूयाद् कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः (पन्थाः) Ś.4.11; Me.35,67; Śi.7.42. -3 A mote in a sunbeam, any small particle (of matter); cf. Ms.8.132; जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् Y.1.362. -4 A ploughed or cultivated land, arable field. -5 Gloom, darkness. -6 Foulness, passion, emotion, moral or mental darkness; अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः R.9.74. -7 The second of the three Guṇas or constituent qualities of all material substances (the other two being सत्त्व and तमस्; रजस् is supposed to be the cause of the great activity seen in creatures; it predominates in men, as Sattva and Tamas predominate in gods and demons); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60; Bg.6. 27; रजोजुषे जन्मनि K.; Māl.1.20.
तम: - तमस् नपुं. 1’1 / तमस् n. [तम्-असुन्] 1 Darkness; किं वाऽभविष्यदरुण- स्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् Ś.7.4.; V.1.7; Me.39. -2 The gloom or darkness of hell; धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् Ms.4.242. -3 Mental darkness, ignorance, illusion, error, मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्त- मिदं तमसा मनः Ś.6.8. -4 (In Sāṅ. phil.) Darkness or ignorance, as one of the three qualities or constituents of everything in nature (the other two being सत्त्व and रजस्); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60
च - अव्ययम् and
अभिभूय - (अभि+भू)-धातोः ल्यबन्तम् / अभिभू 1. P. 1 To overcome, subdue, conquer, vanquish (of persons or things); prevail over, predominate, defeat; (hence) excel, surpass; अभिभवति मनः कदम्बवायौ Ki.10.23; अभिभूय विभूतिमार्तवीम् R.8.36;4.56;6.29,16.10; K.52,53; Mu.3.20; Ms.7.5; धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत Bg.1.40 predominates over, overpowers; so शोकाभिभूत, विपद्˚, काम˚ &c. -2 To attack, seize or fall upon, assail; विपदोऽभिभवन्त्य- विक्रमम् Ki.2.14; अभ्यभावि भरताग्रजस्तया R.11.16,84; Bṛi. S.33.30; ममापि सत्त्वैरभिभूयन्ते गृहाः Ś.6 infested; परित्रायध्वं मामनेन मधुकरेणाभिभूयमानाम् Ś.1. attacked, troubled; अभ्यभून्निलयं भ्रातुः Bk.6.117. -3 To humiliate, mortify, insult, disrespect; अण्डभङ्गाभिभूता Pt.1. -4 To go up to, turn to or towards (Ved.); अभी षु णः सखीनामविता जरितॄणाम् । शतं भवास्यूतिभिः Rv.4.31.3. -5 To be victorious or prosperous; पुष्यात् क्षेमे अभि योगे भवात्युभे Rv.5.37.5.
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 1’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good, chastity.
भवति - भू-धातोः लटि प्र.पु. एक. / भू सत्तायाम् (to exist, to become, to be, to happen) भ्वादिः, ०१.०००१ परस्मैपदी, अकर्मकः, सेट्
सत्त्वम् तम: च एव (अभिभूय) रजः (भवति)
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 2’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good, chastity.
तम: - तमस् नपुं. 2’1 /
तथा सत्त्वम् रज: (अभिभूय) तमः (भवति)
तथा - अव्ययम् likewise
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 2’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good, chastity.
रज: - - रजस् नपुं. 2’1 /
तम: - तमस् नपुं. 1’1 /
अन्वयार्थाः Overall Meaning
भारत O scion of the Bharata dynasty
रज: तम: च अभिभूय सत्त्वम् भवति - Purity prevails when Passion and Ignorance are overcome;
सत्त्वम् तम: च एव (अभिभूय) रजः (भवति) - Passion prevails, when Purity and Ignorance are overcome;
तथा सत्त्वम् रज: (अभिभूय) तमः (भवति) - and Ignorance prevails, when it overcomes Purity and Passion.
छन्दोविश्लेषणम्
रजस्तमश्चाभिभूय (८ अक्षराणि) “श्चाभिभू” एतेषां मात्राः २-१-२
सत्त्वं भवति भारत (८ अक्षराणि) “ति भार” एतेषां मात्राः १-२-१
रजः सत्त्वं तमश्चैव (८ अक्षराणि) “तमश्चै” एतेषां मात्राः १-२-२
तमः सत्त्वं रजस्तथा (८ अक्षराणि) “रजस्त” एतेषां मात्राः १-२-१
प्रथमे पादे अपवाद: अन्यथा अस्मिन् (१४-१०) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) In the three sentences सत्त्वम् रज: and तमः have neuter gender. They are subject-words in प्रथमाविभक्तिः one by one, when the other two words are object-words in द्वितीयाविभक्तिः. Their forms are the same, whether in प्रथमाविभक्तिः or in द्वितीयाविभक्तिः.
(२) Basic fact delineated in this श्लोक: is that all three are present in almost everyone.
(३) In अन्वयार्थाः Overall Meaning, the verb भवति has been translated as ‘prevails’. So, रज: तम: च अभिभूय सत्त्वम् भवति Purity / chastity prevails when Passion and Ignorance are overcome. But the point to be deliberated is ‘Are Passion and Ignorance to be overcome by Purity / chastity or are they to be overcome by wanton effort ?’ Obviously, Passion and Ignorance are to be overcome wantonly.
(४) The implicit message is to do that wanton effort, so that neither सत्त्वम् (अभिभूय) रजः (भवति) Passion would not prevail by overcoming Purity nor सत्त्वम् (अभिभूय) तमः (भवति) Ignorance would prevail by overcoming Purity. सत्त्वम् Purity is to be ensured and safeguarded.
YouTube video https://youtu.be/GdHOEQBVZ-E
॥ शुभमस्तु ॥
================
गीताभ्यासे १४-११ सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् >> १४-१३ अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च
================
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
पदच्छेदैः - सर्वद्वारेषु देहे अस्मिन् प्रकाश: उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥१४-११॥
पदच्छेदैः - ज्ञानम् यदा तदा विद्यात् विवृद्धम् सत्त्वम् इति उत ॥१४-११॥
लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
पदच्छेदैः - लोभः प्रवृत्ति: आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥१४-१२॥
पदच्छेदैः - रजसि एतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥१४-१२॥
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
पदच्छेदैः - अप्रकाश: अप्रवृत्ति: च प्रमाद: मोह: एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥१४-१३॥
पदच्छेदैः - तमसि एतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥१४-१३॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
यदा ज्ञानम् अस्मिन् देहे सर्वद्वारेषु प्रकाश: इति उपजायते तदा सत्त्वम् विवृद्धम् विद्यात् उत
यदा - conjunctive अव्ययम् when
अस्मिन् - इदम् सर्व. अत्र पुं. 7’1 /
देहे - देह body पुं. 7’1 /
सर्वद्वारेषु - सर्वद्वार नपुं. 7’3 / सर्वाणि द्वाराणि इति सर्वद्वाराणि (कर्मधारयः) /
द्वाराणि - द्वार port नपुं. 1’3 /
प्रकाश: - प्रकाशः light पुं. 1’1 /
उपजायते - उपजन्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / उपजन् 4 Ā. 1 To be born or produced, originate, arise, grow; उष्मणश्चोपजायन्ते Ms.1.45; H. Pr.38; संरास्तेषूपजायते Bg.2.62;14.11. -2 To happen, take place, become visible, appear; प्राणविपत्तिरुपजायते K.160. -3 To be or become, be or exist
तदा - conjunctive अव्ययम् then
ज्ञानम् - ज्ञान knowledge नपुं. 1’1 /
सत्त्वम् - सत्त्व नपुं. 1’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good, chastity
विवृद्धम् - विवृध्-धातोः क्त-वि. विवृद्ध grown / अत्र नपुं. 1’1 /
इति - अव्ययम् as such
विद्यात् - विद्-धातोः आशीर्लिङ्-लकारे प्र.पु. एक. / विद् विदँ ज्ञाने (to understand, to learn, to know, to realize, to experience, to be sad, to meditate, to think) अदादिः, ०२.००५९ परस्मैपदी, सकर्मकः, सेट्
उत - अव्ययम् / उत ind. 1 A particle expressing (a) doubt, uncertainty, guess (or); तत्किमयमातपदोषः स्यादुत यथा मे मनसि वर्तते Ś.3; स्थाणुरयमुत पुरुषः G. M. वीरो रसः किमयमित्युत दर्प एषः Veeracharitam. (b) alternative; usually a correlative of किं (whether, or); किमिदं गुरुभिरुपदिष्टमुत धर्मशास्त्रेषु पठितमुत मोक्षप्राप्तियुक्तिरियम् K.155; किं येन सृजसि व्यक्तमुत येन बिभर्षि तत् Ku.6.23; the place of उत is also taken by आहो or आहोस्वित्; sometimes आहो, आहोस्वित् or स्वित् are joined to उत. (c) association, connection, (having a cumulative force, 'and', 'also'); उत बलवानुताबलः; (d) interrogation; उत दण्डः पतिष्यति; (e) deliberation; (f) intensity; (g) wishing (especially at the beginning of a sentence followed by a potential 'would that'); (h) sometimes used as an expletive; (i) oft. used for the sake of emphasis especially at the end of a line after इति or a verb; तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत Bg.14.11; धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत 1.40
भरतर्षभ रजसि विवृद्धे लोभः प्रवृत्ति: आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा एतानि जायन्ते
भरतर्षभ - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / भरतेषु ऋषभः इव / prominent among descendants of Bharata dynasty
रजसि - रजस् नपुं. 7’1 / रजस् n. [रञ्ज्-असुन् नलोपः Uṇ.4.224] 1 Dust, powder, dirt; धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति Ś.7.17; आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः 1.8; R.1.42;6.33. -2 The dust or pollen of flowers; भूयाद् कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः (पन्थाः) Ś.4.11; Me.35,67; Śi.7.42. -3 A mote in a sunbeam, any small particle (of matter); cf. Ms.8.132; जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् Y.1.362. -4 A ploughed or cultivated land, arable field. -5 Gloom, darkness. -6 Foulness, passion, emotion, moral or mental darkness; अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः R.9.74. -7 The second of the three Guṇas or constituent qualities of all material substances (the other two being सत्त्व and तमस्; रजस् is supposed to be the cause of the great activity seen in creatures; it predominates in men, as Sattva predominates in gods and and Tamas predominates in demons); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60; Bg.6. 27; रजोजुषे जन्मनि K.; Māl.1.20.
लोभः - लोभ greed पुं. 1’1 /
प्रवृत्ति: - प्रवृत्ति स्त्री. 1’1 / प्रवृत्तिः f. 1 Continued advance. -2 Rise, origin, source, flow (of words &c.); प्रवृत्तिरासीच्छब्दानां चरितार्था चतुष्टयी Ku.2.17. -3 Appearance, manifestation; कुसुमप्रवृत्तिसमये Ś.4.9. (v. l.); R.11.43;14.39;15.4. -4 Advent, setting in, commencement; आकालिकीं वीक्ष्य मधुप्रवृत्तिम् Ku.3.34. -5 Application or addiction to, tendency, inclination, predilection, propensity; न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् Bg.11.31; सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः Ś.1.22. -6 Conduct, behaviour; त्वां प्रत्यकस्मात् कलुषप्रवृत्तौ R.14.73. -7 Employment, occupation, activity; विदितं वो यथा स्वार्था न मे काश्चित् प्रवृत्तयः Ku.6.26. -8 Use, employment, currency (as of a word). -9 Continued effort, perseverance. -10 Signification, sense, acceptation (of a word). -11 Continuance, permanence, prevalence. -12 Active life, taking an active part in worldly affairs (opp. निवृत्ति); प्रवृत्तिः कुत्र कर्तव्या जीवितव्यं कथं नु वा H.
आरम्भः beginning पुं. 1’1 /
कर्मणाम् - कर्मन् नपुं. 6’3 / कर्मन् -m. Viśvakarmā; शक्रस्य नु सभा दिव्या भास्वरा कर्मनिर्मिता Mb.2.7.1. -n. [कृ-मनिन् Uṇ.4.144] 1 Action, work, deed. -2 Execution, performance; प्रीतोऽस्मि सोऽहं यद् भुक्तं वनं तैः कृतकर्मभिः Rām.5.63.30. -3 Business, office, duty; संप्रति विषवैद्यानां कर्म M.4. -4 A religious rite (it may be either नित्य, नैमित्तिक or काम्य). -5 A specific action, moral duty. -6 (a) Performance of religious rites as opposed to speculative religion or knowledge of Brahman (opp. ज्ञान); अपरो दहृने स्वकर्मणां ववृते R.8.20. (b) Labour, work. -7 Product, result. -8 A natural or active property (as support of the earth). -9 Fate, the certain consequence of acts done in a former life; कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी Bh.2.89,94. -10 (In gram.) The object of of an action; कर्तुरीप्सिततमं कर्म P.I.4.49. -11 (In Vaiś. Phil.) Motion considered as one of the seven categories of things; (thus defined:--एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कर्म Vaiś. Sūtra. (It is five-fold:-- उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च ॥ Bhāṣā P.6.)
अशमः - अशम पुं. 1’1 / न शमः इति अशमः (नञ्-तत्पुरुषः) / अशमः non-pacification
स्पृहा - स्त्री. 1’1 / स्पृहा [स्पृह्-अञ्] Desire, eager desire, ardent wish, longing, envy, covetousness
एतानि - एतद् सर्व. अत्र नपुं. 1’3 /
जायन्ते - जन्-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / जन् जनीँ प्रादुर्भावे (to be born,to become, to come to existence) दिवादिः ०४.००४४ आत्मनेपदी अकर्मकः सेट्
कुरुनन्दन तमसि विवृद्धे अप्रकाश: अप्रवृत्ति: च प्रमाद: मोह: एव च एतानि जायन्ते
कुरुनन्दन - वि. अत्र पुं. सम्बोधनमेक. / कुरून् नन्दयति इति कुरुनन्दन: / darling of descendants of Kuru dynasty
तमसि - तमस् नपुं. 7’1 / तमस् n. [तम्-असुन्] 1 Darkness; किं वाऽभविष्यदरुण- स्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् Ś.7.4.; V.1.7; Me.39. -2 The gloom or darkness of hell; धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् Ms.4.242. -3 Mental darkness, ignorance, illusion, error, मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्त- मिदं तमसा मनः Ś.6.8. -4 (In Sāṅ. phil.) Darkness or ignorance, as one of the three qualities or constituents of everything in nature (the other two being सत्त्व and रजस्); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60
अप्रकाश: - पुं. 1’1 / the state of lack of light, philosophically, lack of light of knowledge
अप्रवृत्ति: - स्त्री. 1’1 / opposite of प्रवृत्ति:
च - अव्ययम् and
प्रमाद: - पुं. 1’1 / प्रमादः pramādaḥ 1 Carelessness, negligence, inattention, inadvertence, oversight; विजिगीषुमिवानयप्रमादौ Ki.13.29; ज्ञातुं प्रमादस्खलितं न शक्यम् Ś.6.25; विद्यां प्रमादगुणितामिव चिन्तयामि Ch. P.1. -2 Intoxication, drunkenness. -3 (a) Fainting, swoon. (b) Insanity, madness. -4 A mistake, blunder, mistaken judgment; Pt.1.39.
मोह: - पुं. 1’1 / मोहः [मुह् घञ्] 1 Loss of consciousness, fainting, a swoon, insensibility; मोहेनान्तर्वरतनुरियं लक्ष्यते मुच्यमाना V.1.8; मोहादभूत् कष्टतरः प्रबोधः R.14.56; Ku.3.73; कतिचन पेतुरुपेत्य मोहमुद्राम् Śiva B.28.88. -2 Perplexity, delusion, embarrassment, confusion; यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव Bg.4.35. -3 Folly, ignorance, infatuation; तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् R.1.2; Ś.7.25. -4 Error, mistake. -5 Wonder, astonishment. -6 Affliction, pain. -7 A magical art employed to confound an enemy. -8 (In phil.) Delusion of mind which prevents one from discerning the truth (makes one believe in the reality of worldly objects and to be addicted to the gratification of sensual pleasures); महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2. -9 Illusion of attachment or love; स्वगृहोद्यानगतेीऽपि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् Pt.2.171
एव - अव्ययम् only
अन्वयार्थाः Overall Meaning
यदा ज्ञानम् अस्मिन् देहे सर्वद्वारेषु प्रकाश: उपजायते तदा सत्त्वम् विवृद्धम् इति विद्यात् उत - When the knowledge-light arises in all the gates in this body, then one should also know that chastity has increased predominantly.
भरतर्षभ Oh prominent among descendants of Bharata
रजसि विवृद्धे लोभः प्रवृत्ति: आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा एतानि जायन्ते - when the Rajas increases predominantly, Greed, exertion, undertaking of actions, unrest, and craving are born
कुरुनन्दन O darling of the Kurus !
तमसि विवृद्धे अप्रकाश: अप्रवृत्ति: च प्रमाद: मोह: एव च एतानि जायन्ते - when the Tamas is on the increase predominantly, Absence of [mental] illumination, non-exertion, negligence and mere delusion are born
छन्दोविश्लेषणम्
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् (८ अक्षराणि) “षु देहे” एतेषां मात्राः १-२-२
प्रकाश उपजायते (८ अक्षराणि) “पजाय” एतेषां मात्राः १-२-१
ज्ञानं यदा तदा विद्याद् (८ अक्षराणि) “तदा वि(द्या)” एतेषां मात्राः १-२-२
विवृद्धं सत्त्वमित्युत (८ अक्षराणि) “त्त्वमित्यु” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-११) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
लोभः प्रवृत्तिरारम्भः (८ अक्षराणि) “त्तिरार(म्भ)” एतेषां मात्राः १-२-२
कर्मणामशमः स्पृहा (८ अक्षराणि) “शमः स्पृ” एतेषां मात्राः १-२-१
रजस्येतानि जायन्ते (८ अक्षराणि) “नि जाय(न्ते)” एतेषां मात्राः १-२-२
विवृद्धे भरतर्षभ (८ अक्षराणि) “रतर्ष” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-१२) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च (८ अक्षराणि) “प्रवृत्ति(श्च)” एतेषां मात्राः १-२-२
प्रमादो मोह एव च (८ अक्षराणि) “ह एव” एतेषां मात्राः १-२-१
तमस्येतानि जायन्ते (८ अक्षराणि) “नि जाय(न्ते)” एतेषां मात्राः १-२-२
विवृद्धे कुरुनन्दन (८ अक्षराणि) “रुनन्द” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-१३) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) I would like to extend the tabulation composed earlier for a comparative study of the three qualities सत्त्वम् रजः and तमः
(२) From the mention रजसि विवृद्धे लोभः प्रवृत्ति: आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा एतानि जायन्ते one can alternatively take it that लोभः प्रवृत्ति: आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा are the symptoms that रज: is विवृद्धम्.
Likewise अप्रकाश: अप्रवृत्ति: च प्रमाद: मोह: एव च are the sure symptoms that तम: is विवृद्धम्.
So, these symptoms are useful for self-analysis, self-correction and self-improvement, that रज: does not become विवृद्धम्. तम: of course must not become विवृद्धम्.
(३) Comes to mind that कर्मणाम् अशमः is Sanskrit phrase for workaholism. The philosophy of workaholism wants you to take it that ‘change of work is rest’ कर्मान्तरं विश्रामः. That is विवृद्धम् रज:, right ?
Being passionate about anything causes restlessness कर्मणामशमः. The passion and restlessness may cause failure of discretion, being indifferent of things around. This has been paraphrased beautifully by महाकविः कालिदासः in मेघदूतम् - कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु Passion causes the weakness about being conscious of things around, causes failure of discretion, causes weakness of indiscretion.
(४) The mention अस्मिन् देहे सर्वद्वारेषु प्रकाश: उपजायते brings to mind a devotional song in Marathi उजेडी राहीले उजेड होऊन meaning (on experiencing His grace) the soul becomes all light and shines all illumination.
Listen to https://www.youtube.com/watch?v=fB-phlSkJ4c Further on in this song मागे पुढे दाटे ज्ञानाचा उजेड it is the light of knowledge engulfing (all round) in the front and in the back.
॥ शुभमस्तु ॥
YouTube video https://youtu.be/IQNTqV-CxWs
================
गीताभ्यासे १४-१४ यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु + १४-१५ रजसि प्रलयं गत्वा
================
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
पदच्छेदैः - यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयम् याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥१४-१४॥
पदच्छेदैः - तदा उत्तमविदाम् लोकान् अमलान् प्रतिपद्यते ॥१४-१४॥
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
पदच्छेदैः - रजसि प्रलयम् गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥१४-१५॥
पदच्छेदैः - तथा प्रलीन: तमसि मूढयोनिषु जायते ॥१४-१५॥
वाक्यांशशः विश्लेषणम्
अन्वयशः शब्दाभ्यासा:
यदा देहभृत् सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयम् याति
यदा - अव्ययम् when
देहभृत् - वि. अत्र पुं./नपुं. 1’1 / देहं बिभर्तीति देहभृत् (उपपद-तत्पुरुषः)
सत्त्वे - सत्त्व नपुं. 7’1 / सत्+त्व the characteristics of being सत् good, chastity
प्रवृद्धे - प्रवृध्-धातोः क्त-वि. प्रवृद्ध / अत्र नपुं. 7’1 / प्रवृद्ध pravṛddha p. p. 1 Full-grown. -2 Increased, augmented, expanded, enlarged; प्रवृद्धं यद् वैरं मम खलु शिशोरेव कुरुभिः Ve.1.10. -3 Full, deep
तु - अव्ययम् however
प्रलयम् - प्रलय पुं. 2’1 / प्रलयः 1 Destruction, annihilation, dissolution; स्थानानि किं हिमवतः प्रलयं गतानि Bh.3.70,69; प्रलयं नीत्वा Si.11.66. 'causing to disappear'. -2 The destruction of the whole universe (at the end of a kalpa), universal destruction; Ku.2.8; अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा Bg.7.6. -3 Any extensive destruction or devastation.
याति - या-धातोः लटि प्र.पु. एक. / या प्रापणे (to go, to pass) अदादिः ०२.००४४ परस्मैपदी सकर्मकः अनिट्
तदा उत्तमविदाम् अमलान् लोकान् प्रतिपद्यते
तदा - अव्ययम् then
उत्तमविदाम् - उत्तमविद् वि. अत्र पुं. 6’3 / उत्तमं वेत्ति इति उत्तमविद् (उपपदान्वितः बहुव्रीहिः)
उत्तमम् - उत्तम the best वि. अत्र नपुं. 2’1 /
वेत्ति - विद्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / विद् विदँ ज्ञाने (to understand, to learn, to know, to realize, to experience, to be sad, to meditate, to think) अदादिः, ०२.००५९ परस्मैपदी, सकर्मकः, सेट्
अमलान् - अमल वि. अत्र पुं. 2’3 / न मलः यस्य सः अमलः (बहुव्रीहिः) / अमल spotless, faultless, perfect
लोकान् - लोक realm पुं. 2’3 /
प्रतिपद्यते - प्रतिपद्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / प्रतिपद् to attain to
रजसि प्रलयम् गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते
रजसि - रजस् नपुं. 7’1 / रजस् n. [रञ्ज्-असुन् नलोपः Uṇ.4.224] 1 Dust, powder, dirt; धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति Ś.7.17; आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीयाः 1.8; R.1.42;6.33. -2 The dust or pollen of flowers; भूयाद् कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः (पन्थाः) Ś.4.11; Me.35,67; Śi.7.42. -3 A mote in a sunbeam, any small particle (of matter); cf. Ms.8.132; जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् Y.1.362. -4 A ploughed or cultivated land, arable field. -5 Gloom, darkness. -6 Foulness, passion, emotion, moral or mental darkness; अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः R.9.74. -7 The second of the three Guṇas or constituent qualities of all material substances (the other two being सत्त्व and तमस्; रजस् is supposed to be the cause of the great activity seen in creatures; it predominates in men, as Sattva predominates in gods and and Tamas predominates in demons); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60; Bg.6. 27; रजोजुषे जन्मनि K.; Māl.1.20.
गत्वा - गम्-धातोः क्त्वान्तम् / गम् गमॢँ गतौ (to go) भ्वादिः, ०१.११३७ परस्मैपदी, सकर्मकः, अनिट्
कर्मसङ्गिषु - कर्मसङ्गिन् वि. अत्र पुं. 7’3 / कर्मणि सङ्गः कर्मसङ्गः (सप्तमी-तत्पुरुषः) / कर्मसङ्ग: अस्य अस्ति इति कर्मसङ्गी /
कर्मणि - कर्मन् work नपुं. 7’1 /
सङ्गः - पुं. 1’1 / सङ्गः - attachment, involvement
जायते - जन्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / जन् जनीँ प्रादुर्भावे (to be born,to become, to come to existence) दिवादिः ०४.००४४ आत्मनेपदी अकर्मकः सेट्
तथा तमसि प्रलीन: मूढयोनिषु जायते
तथा - अव्ययम् also, furthermore
तमसि - तमस् नपुं. 7’1 / तमस् n. [तम्-असुन्] 1 Darkness; किं वाऽभविष्यदरुण- स्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् Ś.7.4.; V.1.7; Me.39. -2 The gloom or darkness of hell; धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् Ms.4.242. -3 Mental darkness, ignorance, illusion, error, मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्त- मिदं तमसा मनः Ś.6.8. -4 (In Sāṅ. phil.) Darkness or ignorance, as one of the three qualities or constituents of everything in nature (the other two being सत्त्व and रजस्); अन्तर्गतमपास्तं मे रजसोऽपि परं तमः Ku.6.60
प्रलीन: - प्रलि-धातोः क्त-वि. प्रलीन immersed / अत्र पुं. 1’1 /
मूढयोनिषु - मूढयोनि स्त्री. 7’3 / मूढा योनिः इति मूढयोनि: (कर्मधारयः) /
मूढा - मुह्-धातोः क्त-वि. मूढ / अत्र स्त्री. 1’1 / मुह् मुहँ वैचित्त्ये दिवादिः ०४.००९५ परस्मैपदी अकर्मकः वेट् (to lose senses,to faint, to be foolish, to err)
योनिः - योनि स्त्री. 1’1 / योनिः yoniḥ m. f. [यु-नि Uṇ.4.51] 1 Womb, uterus, vulva, the female organ of generation. -2 Any place of birth or origin, generating cause, spring, fountain; स्वासु योनिषु शाम्यति Ms.9.321; सा योनिः सर्ववैराणां सा हि लोकस्य निर्ऋतिः U.5.30; जगद्योनिरयोनिस्त्वम् Ku.2.9;4.43; oft. at the end of comp. in the sense of 'sprung or produced from'; ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते Bg. 5.22. -3 A mine. -4 An abode, a place, repository, seat, receptacle. -5 Home, lair. -6 A family, stock, race, birth, form of existence; as मनुष्ययोनि, पक्षि˚, पशु˚ &c.
अन्वयार्थाः Overall Meaning
यदा देहभृत् सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयम् याति If the embodied one meets with dissolution when chastity is predominant,
तदा उत्तमविदाम् अमलान् लोकान् प्रतिपद्यते - then he attains to the spotless realm of the knowers of the Highest.
रजसि प्रलयम् गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते Meeting with dissolution when passion is prevalent, one is born among those attached to work
तथा तमसि प्रलीन: मूढयोनिषु जायते - Similarly, one who has met with dissolution when lowliness prevails, is born in the species of poor intelligence.
छन्दोविश्लेषणम्
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु (८ अक्षराणि) “प्रवृद्धे” एतेषां मात्राः १-२-२
प्रलयं याति देहभृत् (८ अक्षराणि) “ति देह” एतेषां मात्राः १-२-१
तदोत्तमविदां लोकान् (८ अक्षराणि) “विदां लो” एतेषां मात्राः १-२-२
अमलान्प्रतिपद्यते (८ अक्षराणि) “तिपद्य” एतेषां मात्राः १-२-१
अस्मिन् (१४-१४) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
रजसि प्रलयं गत्वा (८ अक्षराणि) “लयं ग(त्वा)” एतेषां मात्राः १-२-२
कर्मसङ्गिषु जायते (८ अक्षराणि) “षु जाय” एतेषां मात्राः १-२-१
तथा प्रलीनस्तमसि (८ अक्षराणि) “नस्तम” एतेषां मात्राः २-१-१
मूढयोनिषु जायते (८ अक्षराणि) “षु जाय” एतेषां मात्राः १-२-१
तृतीये पादे अपवादः अन्यथा अस्मिन् (१४-१५) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः
स्वाध्यायाः Notes of self-study
(१) The three results (1) अमलान् लोकान् प्रतिपद्यते (2) कर्मसङ्गिषु जायते (3) मूढयोनिषु जायते have conditions (1) सत्त्वे प्रवृद्धे (2) रजसि प्रलयं गत्वा (3) तमसि प्रलीन:. All three conditions have past tense, for which three different grammatical styles are used. (1) सत्त्वे प्रवृद्धे has सतिसप्तमी (2) गत्वा is क्त्वान्तम् (3) प्रलीन: is क्त-विशेषणम्. That is some point of interest for learning संस्कृत and गीता together.
(२) I would like to add one more row #6 to the tabulation composed for a comparative study of the three qualities सत्त्वम् रजः and तमः
(३) Wonder, whether artists and artisans are inherently कर्मसङ्गिन:, because they breathed their last of the previous life रजसि with passion predominant.
(४) Some generally impossible guidance on how one should breathe one’s last is detailed in
Also
Earlier, the carry forward into next life was detailed in
(५) Of course, one cannot take it that “I will breathe my last as specified”. What is specified has to be imbibed into one’s character by constant practice. Only then ‘as specified’ can happen when breathing one’s last. There is a good saying सुभाषितम् - गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् practise righteousness, considering that Death always has its hold on you and may deliver its stroke anytime. It is certainly not good, that Death delivers its stroke when you are engaged in unrighteousness.
(६) One may also note अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् (६-४५) after many lives one attains perfection, the final beatitude. This is repeated बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते (७-१९) After many lives the wise man realises Me. He only knows when the soul is eligible for the final beatitude. Our job is धर्ममाचरेत् practise righteousness. Leave the final beatitude to Him.
In fact the last eighteenth chapter of Gita is मोक्षसंन्यासयोगः giving away संन्यास: of any desire for मोक्ष: the final beatitude
(७) These two श्लोकौ delineating सत्त्वे प्रवृद्धे प्रलयं याति (चेत्) उत्तमविदाम् अमलान् लोकान् प्रतिपद्यते, रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते, तमसि प्रलीन: मूढयोनिषु जायते the message implicit is “stay सत्त्वे प्रवृद्धे practise righteousness with faith and devotion unto Him all the time.”
YouTube video https://youtu.be/0k09hJdbhsg
॥ शुभमस्तु ॥
================
Comments
Post a Comment