गीताभ्यासे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः

 ।। ॐ श्रीपरमात्मने नमः ।। 

अथ गीताभ्यासे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः 

================

This गीताभ्यास: study for learning Sanskrit and Gita together includes  पदच्छेदाः, वाक्यांशशः विश्लेषणम्, अन्वयश: शब्दाभ्यासा: with समासविग्रहाः and व्याकरणम्, sometimes etymology निरुक्तम्, अन्वयार्थाः overall meaning, also छन्दोविश्लेषणम् of every श्लोकः and स्वाध्यायाः i.e. notes of self-study wherein deeper meaning, figures of speech if any, other relevant quotes including verses from other chapters are taken note of by way of "connecting the dots". 

There are 20 श्लोकाः in this अध्यायः all by श्रीकृष्णभगवान् 15 have 32 letters each, other 5 have 44 letters each. 

It is one continuous narration of 50 श्लोकाः by श्रीकृष्णभगवान् starting from श्लोकः #22 in गुणत्रयविभागयोग: i.e. चतुर्दशाध्यायः, 20 श्लोकाः in this पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः continuing to 24 more श्लोकाः of षोडशाध्यायः.

Of course, the end-notes of चतुर्दशाध्यायः and पञ्चदशाध्यायः are editorials, because of  the mentions of श्रीभगवानुवाच at the beginnings of both पञ्चदशाध्यायः and षोडशाध्यायः      

============= 

गीताभ्यासे १५-१ ऊर्ध्वमूलमधःशाखम्  

==================

श्रीभगवानुवाच ।
पदच्छेदैः - श्रीभगवान् उवाच ।
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
पदच्छेदैः - ऊर्ध्वमूलम् अधःशाखम् अश्वत्थम् प्राहु: अव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥१५-१॥
पदच्छेदैः - छन्दांसि यस्य पर्णानि य: तम् वेद स: वेदवित् ॥१५-१॥ 

वाक्यांशशः विश्लेषणम्  

अनुक्र.	कर्तृपदीयाः	कर्मपदीयाः	अन्ये सुबन्ताः	विधेयाः	अव्ययानि	कृदन्ताः	तिङन्ताः
1a	छन्दांसि		यस्य	पर्णानि
1b		(तम्) ऊर्ध्वमूलम् अधःशाखम् अश्वत्थम्		अव्ययम्			प्राहु:
2a	य:	तम्					वेद
2b	स:			वेदवित्			(भवति)
The phrase (1a) छन्दांसि यस्य पर्णानि is adjectival of अश्वत्थ in (1b).  The word अव्ययम् in (1b) can also be taken as an adjective of अश्वत्थम्, making the phrase ऊर्ध्वमूलम् अधःशाखम् अव्ययम् अश्वत्थम् प्राहु:.

अन्वयशः शब्दाभ्यासा:  

श्रीभगवान् उवाच 

1. श्रीभगवान् - श्रीभगवत् वि. अत्र पुं. 1’1 / श्रीमान् च असौ भगवान् च इति श्रीभगवान् 

1. श्रीमत् - वि. / श्रीमत् a. 1 Wealthy, rich. -2 Happy, fortunate, prosperous, thriving. -3 Beautiful, pleasing; श्रियः पतिः श्रीमति शासितुं जगत् Śi.1.1. -4 Famous, celebrated, glorious, dignified; (the word is often used as a respectful affix to celebrated or revered names of persons and things as श्रीमद्भागवत, श्रीमत्छंकराचार्य &c.). 

2. भगवत् - a. 1 Glorious, illustrious. -2 Revered, venerable, divine, holy (an epithet applied to gods, demigods and other holy or respectable personages); स्वर्गप्रकाशो भगवान् प्रदोषः Rām.5.5.8; अथ भगवान् कुशली काश्यपः Ś.5; भगवन् परवानयं जनः R.8.81; so भगवान् वासुदेवः &c.; उत्पत्तिं च विनाशं च भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्यां च स वाच्यो भगवानिति ॥ 

2. उवाच - वच्-धातोः (अथवा ब्रू-धातोः) लिटि प्र.पु. एक. / वच् वचँ परिभाषणे (to speak, to tell, to talk) अदादिः, ०२.००५८ परस्मैपदी, द्विकर्मकः, अनिट् / ब्रू ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि (to speak, to tell, to explain) अदादिः, ०२.००३९ उभयपदी, द्विकर्मकः, सेट् 

छन्दांसि यस्य पर्णानि (तम्) ऊर्ध्वमूलम् अधःशाखम् अव्ययम् अश्वत्थम् प्राहु: 

3. छन्दांसि - छन्दस् नपुं. 1’3 / छन्दस् n. [छन्दयति असुन्] 1 Wish, desire, fancy, will, pleasure; (गृह्णीयात्) मूर्खं छन्दोऽनुवृत्तेन याथातथ्येन पण्डितम् Chāṇ.33. -2 Free will, free or wilful conduct. -3 Meaning, intention. -4 Fraud, trick, deceit. -5 The Vedas, the sacred text of the Vedic hymns; स च कुल- पतिराद्यश्छन्दसां यः प्रयोक्ता U.3.48; बहुलं छन्दसि frequently used by Pāṇini; प्रणवश्छन्दसामिव R.1.11; Y.1.143; Ms.4.95. -6 A metre; ऋक्छन्दसा आशास्ते Ś.4; गायत्री छन्दसामहम् Bg.10.35;13.4. -7 Metrical science, prosody; (regarded as one of the six Vedāṅgas or auxiliaries to the Vedas, the other five being शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त and ज्योतिष). -8 A metrical composition. ... मया काव्यानि तन्वता छन्दो विनिर्मितं तस्मिन् कृतः सर्वस्य संग्रहः Parṇāl.1.23. -9 A festival; वेदे वाक्ये वृत्तभेदे उत्सवेऽपि नपुंसकम् । Nm. 

4. यस्य - यत् सर्व. अत्र पुं 6’1 / 

5. पर्णानि - पर्ण नपुं 1’3 / पर्णम् 1 A pinion, wing; as in सुपर्ण. -2 The feather of an arrow. -3 A leaf. -4 The betel-leaf; ततो नृपतिनिदेशात् ते पर्णान्यादाय सैनिकाः (जग्मुः) Parṇāl.5.25. 

6. (तम्) - तत् सर्व. अत्र पुं. 2’1 / 

7. ऊर्ध्वमूलम् - ऊर्ध्वमूल वि. अत्र पुं. 2’1 / ऊर्ध्वं मूलम् यस्य सः ऊर्ध्वमूल: (बहुव्रीहिः) / 

1. ऊर्ध्वम् - अव्ययम् / ऊर्ध्वम् -ind. 1 Upwards, aloft, above. अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतम् Muṇḍ. Up.2.2.11; अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखाः Bg.15.1. -2 In the sequel (= उपरिष्टात्). -3 In a high tone, aloud. -4 Afterwards, subsequent to (with abl.); शरीरभेदादूर्ध्वमुत्क्रम्य पुनः Ait. Up.4.6. ते त्र्यहादूर्ध्वमाख्याय Ku.6.93; ऊर्ध्वं संवत्सरात् Ms.9.77; Y.1.53; R.14.66; Bk.18.36; पितुरूर्ध्वम् Ms.9.104 after the father's death; अत ऊर्ध्वम् hence forward, hereafter.  

2. मूलम् - root नपुं. 1’1 / 

8. अधःशाखम् - अधःशाख वि. अत्र पुं. 2’1 / अधः शाखाः यस्य सः अधःशाखः (बहुव्रीहिः) / 

1. अधः (अधस्) - अव्ययम् / 

2. शाखाः - शाखा branch स्त्री. 1’3 / 

9. अव्ययम् - अव्यय non-mutable, eternal वि. अत्र पुं. 2’1 / न व्ययः यस्य सः अव्ययः (बहुव्रीहिः) / 

10. अश्वत्थम् - अश्वत्थ पुं. 2’1 / अश्वत्थः [न श्वश्चिरं शाल्मलीवृक्षादिवत् तिष्ठति स्था-क पृषो. नित्यस. Tv.] 1 The holy fig tree; ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः Kaṭh.; the tree of this world; ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् Bg.15.1.

11. प्राहु: - प्रब्रू-धातोः लटि प्र.पु. बहु. / प्रब्रू 2 P. 1 To proclaim, announce. -2 To exclaim, shout. -3 To say, speak, tell; पापाऽनुवासितं सीता रावणं प्राब्रवीद् वचः Bk.8.85; Pt.1.53. -4 To praise, laud. -5 To read before. -6 To describe. -7 To teach; प्रब्रूयाद् ब्राह्मणस्त्वेषाम् Ms.10.1.

य: तम् वेद 

12. य: - यत् सर्व. अत्र पुं. 1’1 / 

13. वेद - विद्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / विद् विदँ ज्ञाने (to understand, to learn, to know, to realize, to experience, to be sad, to meditate, to think) अदादिः, ०२.००५९ परस्मैपदी, सकर्मकः, सेट् 

स: वेदवित्  

14. स: - तत् सर्व. अत्र पुं. 1’1 / 

15. वेदवित् - वि. अत्र पुं. 1’1 / वेदान् वेत्ति असौ इति वेदवित् (उपपद-तत्पुरुषः) / 

1. वेदान् - वेद पुं. 2’3 / वेदः [विद्-अच् घञ् वा] 1 Knowledge. -2 Sacred knowledge, holy learning, the scripture of the Hindus. (Originally there were only three Vedas :- ऋग्वेद, यजुर्वेद and सामवेद, which are collectively called त्रयी 'the sacred triad'; but a fourth, the अथर्ववेद, was subsequently added to them. Each of the Vedas had two distinct parts, the Mantra or Samhitā and Brāhmaṇa. According to the strict orthodox faith of the Hindus the Vedas are a-pauruṣeya, 'not human compositions', being supposed to have been directly revealed by the Supreme Being, Brahman, and are called Śruti' i. e. 'what is heard or revealed', as distinguished from 'Smṛiti', i. e. 'what is remembered or is the work of human origin'; see श्रुति, स्मृति also; and the several sages, to whom the hymns of the Vedas are ascribed, are, therefore, called द्रष्टारः 'seers', and not कर्तारः or सृष्टारः 'composers'.) 

2. वेत्ति - विद्-धातोः लटि प्र.पु. एक. / विद् विदँ ज्ञाने (to understand, to learn, to know, to realize, to experience, to be sad, to meditate, to think) अदादिः, ०२.००५९ परस्मैपदी, सकर्मकः, सेट् 

3. वेदवित् - knowledgeable of Vedas, knower of true knowledge.  

अन्वयार्थाः Overall Meaning   

श्रीभगवान् उवाच - The Blessed Lord said

छन्दांसि यस्य पर्णानि (तम्) ऊर्ध्वमूलम् अधःशाखम् अव्ययम् अश्वत्थम् प्राहु: - They, the sages, say the world, the universe is like the perennial अश्वत्थ tree, having its roots above and branches below and free wills of the manifestations are its leaves

य: तम् वेद - He who understands that अश्वत्थ tree  

स: वेदवित् - is a magi, the wise, the knowledgeable one.  

छन्दोविश्लेषणम् 

ऊर्ध्वमूलमधःशाखम् (८ अक्षराणि) “मधःशा” एतेषां मात्राः १-२-२ 

अश्वत्थं प्राहुरव्ययम् (८ अक्षराणि) “हुरव्य” एतेषां मात्राः १-२-१ 

छन्दांसि यस्य पर्णानि (८ अक्षराणि) “स्य पर्णा” एतेषां मात्राः १-२-२ 

यस्तं वेद स वेदवित् (८ अक्षराणि) “स वेद” एतेषां मात्राः १-२-१ 

अस्मिन् (१५-१) श्लोके अनुष्टुभ्-छन्दः 

स्वाध्यायाः Notes of self-study 

(१) The allegory of an अश्वत्थ tree in this श्लोक: is really thought-provoking, more so, due to the inherent contrast or contradiction in the meanings of the two words अव्यय, not changing and अश्वत्थ liable to change. This word अश्वत्थ has two meanings - (i) name of a tree (ii) etymologically अश्व (न श्व: no tomorrow) त्थ तिष्ठति (stays) अश्वत्थ is what has no tomorrow, has no future, is liable to change today itself. Alternatively, अश्वत्थ अश्ववत् like a horse तिष्ठति stands. A horse never sits down, stays only standing all its life. The अश्वत्थ being the name of a tree is of course relevant here, since there is mention of roots, branches and leaves. But there seems to be variation in the connotation about which tree is अश्वत्थ  

1. Ficus indica, or Ficus audrey commonly known as the banyan, banyan fig and Indian banyan, is a tree native to the Indian Subcontinent. Specimens in India are among the largest trees in the world by canopy coverage. The description ऊर्ध्वमूल अधःशाख matches with the way the tree spreads by virtue of offshoots or aerial prop roots from some branches going down into the earth and forming new trunks. The aerial roots can become very numerous. 

2. Ficus religiosa or sacred fig is a species of fig native to the Indian subcontinent and Indochina that belongs to the fig or mulberry family. It is also known as the bodhi tree, bo tree, peepul tree, peepal tree, pippala tree or ashvattha tree (in India and Nepal). The sacred fig is considered to have a religious significance in four major religions that originated on the Indian subcontinent: Hinduism, Buddhism, Sikhism and Jainism. Hindu and Jain ascetics consider the species to be sacred and often meditate under it. Gautama Buddha is believed to have attained enlightenment under a tree of this species.

(२) In the allegory, the अश्वत्थ tree denotes the world. The genesis of the world is by the will of the Supreme. Hence the अश्वत्थ tree has its roots up above, it is ऊर्ध्वमूल. The spread of the world is here, down below. So, the अश्वत्थ tree is अधःशाख. In the mention छन्दांसि यस्य पर्णानि the word छन्दांसि singular छन्दस् has two meanings (i) free will (ii) the Vedas. In most commentaries, I find the second meaning accepted. 

I would go by the first meaning and relate that all manifestations seem to flourish and flutter with free will like the leaves of a tree. The leaves पर्णानि are numerous, just as worldly manifestations are. Each leaf has its own manifestation and falling off, its own coming to life and death. 

(३) Possibly the word वेदवित् has been taken to be a good prompt to interpret छन्दांसि as Vedas. But the context for वेदवित् is य: तम् (अश्वत्थम्) वेद. That अश्वत्थ has पर्णानि which are the numerous worldly manifestations. So, the word वेदवित् be better interpreted as ‘the one who knows what is knowable’. 
(४) Just when I am churning up this study of the allegory of the अश्वत्थ tree, it is  some providential coincidence that my friend asked me “what would happen of the beings suffering in hell, when the universe is recreated after the great deluge महाप्रलयः ? would their sufferings continue ?” Came to mind how trees lose all their leaves during the severe snowfall and yet, when the spring comes, they blossom with lush green leaves. The falling off of all leaves during fall is like the deluge. Deluge प्रलयः is an annual experience for those trees. We concluded that the sufferings of beings in hell will continue even after the deluge and recreation. Scriptures make a mention of a being to experience lives of 8.4 million species. In recreation of the universe, all the species will be recreated and each elemental life will have a carry forward experience to suffer. 

The message then is, understand the अश्वत्थ tree, you are but a leaf, destined to fall off जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः (२-२७), be वेदवित्, know what is knowable and live thoughtfully. 

YouTube video https://youtu.be/YSFoivl9ONg               

॥ शुभमस्तु ॥  

================ 

गीताभ्यासे १५-२ अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा:   

==================

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा
      पदच्छेदैः - अध: च ऊर्ध्वम् प्रसृता: तस्य शाखा:
      गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।
पदच्छेदैः - गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः ।
अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि
  पदच्छेदैः - अध: च मूलानि अनुसन्ततानि
कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥१५-२॥ 

      पदच्छेदैः - कर्म-अनुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥१५-२॥ 

वाक्यांशशः विश्लेषणम्  

अनुक्र.	कर्तृपदीयाः	कर्मपदीयाः	अन्ये सुबन्ताः	विधेयाः	अव्ययानि	कृदन्ताः	तिङन्ताः
1	गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः शाखा:		तस्य		अध: ऊर्ध्वम् च	प्रसृता:
2	कर्मानुबन्धीनि मूलानि		मनुष्यलोके		च अध:	अनुसन्ततानि

अन्वयशः शब्दाभ्यासा:  

तस्य गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः शाखा: अध: ऊर्ध्वम् च प्रसृता: 

1. तस्य - तत् सर्व. अत्र पुं. 6’1 / 

2. गुणप्रवृद्धा: - गुणप्रवृद्ध वि. अत्र स्त्री. 1’3 / गुणैः प्रवृद्धाः इति गुणप्रवृद्धा: (तृतीया-तत्पुरुषः) 

1. गुणैः - गुण पुं. 3’3 / गुणः [गुण्-अच्] 1 A quality (good or bad); सुगुण, दुर्गुण; यदङ्गनारूपसरूपतायाः कञ्चिद्गुणं भेदकमिच्छतीभिः Śi.3.42. -2 (a) A good quality, merit, virtue, excellence; कतमे ते गुणाः Māl.1; वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि Ki.8.37; R.1.9,22; साधुत्वे तस्य को गुणः Pt.4.108. (b) Eminence. -3 Use, advantage, good (with instr. usually), Pt.5.; कः स्थानलाभे गुणः 2.21; H.1.49; Mu.1.15. -4 Effect, result, efficacy, good result; संभावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम् Ś.7.4; गुणमहतां महते गुणाय योगः Ki.10.25;6.7. -5 (a) A single thread or string. (b) Thread, string, rope, cord, मेखलागुणैः Ku.4.8;5.10; तृणैर्गुणत्व- मापन्नैर्वध्यन्ते मत्तदन्तिनः H.1.32; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9 (where गुण also means 'a merit'). -6 The bow-string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15,29; कनकपिङ्गतडिद्गुणसंयुतम् R.9.54. -7 The string of a musical instrument; कलवल्लकीगुणस्वानमानम् Śi.4.57. -8 A sinew. -9 A quality, attribute, property in general; यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि Ms.9.22. -10 A quality, characteristic or property of all substances, one of the seven categories of padārthas of the Vaiśeṣikas, (the number of these properties is 24). -11 An ingredient or constituent of nature, any one of the three properties belonging to all created things; (these are स्त्व, रजस् and तमस्); गुणत्रयविभागाय Ku.2.4; सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः Bg.14.5; R.3.27. -12 A wick, cotton thread; नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तर- स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ Pt.1.221. -13 An object of sense, (these are five रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, and शब्द); गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः Bhāg.11.3.5.

2. प्रवृद्धा: - प्रवृध्-धातोः क्त-वि. प्रवृद्ध / अत्र स्त्री. 1’3 / प्रवृद्ध p. p. 1 Full-grown. -2 Increased, augmented, expanded, enlarged; प्रवृद्धं यद् वैरं मम खलु शिशोरेव कुरुभिः Ve.1.10. -3 Full, deep. -4 Haughty, arrogant. -5 Violent. -6 Large.

3. विषयप्रवालाः - विषयप्रवाल वि.अत्र स्त्री. 1’3 / विषयाः प्रवालाः इव यासां ताः विषयप्रवालाः (बहुव्रीहिः) 

1. विषया: - विषय पुं. 1’3 / विषयः 1 An object of sense; (these are five, corresponding to the five organs of sense; रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द corresponding to the eye, tongue, nose, skin, and ear); श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1. -2 A worldly object or concern, an affair, a transaction. -3 The pleasures of sense, worldly or sensual objects (usually in pl.); यौवने विषयैषिणाम् R.1.8; शब्दादीन् विषयान् भोक्तुम् 10.25; विषयव्यावृत्तकौतूहलः V.1.9; निर्विष्टविषयस्नेहः 12.1;3.70;8.10;19.49; विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः Bg.2.59. 

2. प्रवालाः - प्रवाल पुं. 1’3 /  प्रबालः, प्रवालः, प्रबालम्, प्रवालम् 1 A sprout, shoot, new leaf; अपि......प्रवालमासामनुबन्धि वीरुधाम् Ku.5.34;1.44;3.8; R.6.12;13.49. -2 Coral; शुद्धं दृढं घनं वृत्तं स्निग्धं पात्र- सुरङ्गकम् । समं गुरु सिराहीनं प्रबालं धारयेच्छुभम् ॥ Rājanighaṇṭu. -3 The neck of the Indian lute. -लः 1 A pupil. -2 An animal. 

4. शाखा: - शाखा branch स्त्री. 1’3 / 

5. अध: - अधस् below, downwards अव्ययम् 

6. ऊर्ध्वम् - ऊर्ध्व upwards वि. अत्र नपुं. 1’1 / 

7. च - अव्ययम् and 

8. प्रसृता: - प्रसृ-धातोः क्त-वि. प्रसृत / अत्र स्त्री. 1’3 / प्रसृत p. p. 1 Gone forward. -2 Stretched out, extended. -3 Spread, diffused. -4 Long, lengthened.

कर्मानुबन्धीनि मूलानि च अध: मनुष्यलोके अनुसन्ततानि

9. कर्मानुबन्धीनि - कर्मानुबन्धिन् वि. अत्र नपुं. 1’3 / कर्मभिः सह अनुबन्धः येषां तानि कर्मानुबन्धीनि (बहुव्रीहिः) / 

1. कर्मभिः - कर्मन् work, action नपुं. 3’3 / 

2. सह - अव्ययम् with 

3. अनुबन्धः - अनुबन्ध पुं. 1’1 / अनुबन्धः 1 Binding or fastening on, connection, attachment, tie (lit. & fig.); यस्यां मनश्चक्षुषोरनुबन्धस्तस्या- मृद्धिः Māl.2; एतस्येदृशेन दर्शनेन कीदृशो मे हृदयानुबन्धः इति न जानासि U.3 state of feeling; K.257. -2 Uninterrupted succession, unbroken sequence, continuous flow, continuity; series, chain; बाष्पं कुसु स्थिरतया विरतानुबन्धम् Ś.4.15; मरण˚ K.236 following up death, desire for dying; अनुबन्धाद्विरमेद्वा K.280; यदा नात्याक्षीदेवानुबन्धम् 309 (persistence in) following me, 317; वैर˚, मत्सर˚, Dk.63,161; मुच्यतां देवि शोकानुबन्धः K.63 continuous sorrow; दुर्लभजनप्रार्थना˚ Ratn.1; विरम विरम वह्ने मुञ्च धूमानुबन्धम् 4.16; सानुबन्धाः कथं न स्युः संपदो मे निरापदः R.1.64 continuous, uninterrupted; परिवृद्धरीगमनुबन्धसेवया R.9.69 continuous enjoyment; अयं सोऽर्थोऽनर्थानुबन्धः संवृत्तः V.5 giving rise to a chain of evils. -3 Descendants, posterity; सानुबन्धा हता ह्यसि Rām. relation, भूमेः सुतां भूमिभृतोऽनुबन्धात् Viś. Guṇā.475. -4 Consequence, result (good or bad); आत्मदोषानुबन्धेन K.319 in consequence of; यदग्रे चानुबन्धे च सुखम् Bg.18.39,25; अनुबन्धमजानन्तः कर्मणामविचक्षणाः Rām.3.51.26; नार्थानां प्रकृतिं वेत्सि नानुबन्धमवेक्षसे Mb.4.49.1. -5 Intention; design, motive, cause; अनुबन्धानपेक्षेत सानु- बन्धेषु कर्मसु Mb.5.34.8. अनुबन्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः । सारापराधौ चालोक्य दण्ड दण्डयेषु पातयेत् Ms.8.126; पाप˚ of evil designs. -6 An adjunct of a thing, a secondary member (मुख्यानुयायि, अप्रधानम्); (उल्का) दृश्यते सानुबन्धा च Rām.5.1.63. a secondary symptom, symptomatic affection, attendant on the principal disease (वातपित्तादि- दोषाणामप्राधान्यम्); मूर्छानुबन्धा विषमज्वराः Suśr. -7 Connecting link or adjunct of a subject or topic; theme, matter of discussion; introductory reasons; (विषयप्रयोजनाधिकारिसंबन्धः अनुबन्धः) (an indispensable element of the Vedānta). -8 (Gram.) An indicatory syllable or letter intended to denote some peculiarity in the inflection, accent &c. of the word to which it is attached; as the लृ in गम्लृ, ण् in इण्; रिपुराप पराभवाय मध्यं प्रकृति- प्रत्यययोरिवानुबन्धः Ki.13.19. -9 Offence, fault. -10 An obstacle, impediment; also the clog or encumbrance of a family; domestic ties or attachment. -11 A child or pupil who follows the example set by his parent or teacher (मुख्यानुयायी शिशुः). -12 Beginning, commencement. -13 Repeated application or devotion (पौनःपुन्येन अभिनिवेशः). -14 Course, pursuit. -15 A small bit or part, a trifle. -16 The junction of a fraction (with an integer), as भागानुबन्धपूर्णाङ्कः. -17 Base, stem (प्रकृति). cf. अनुबन्धः प्रकृत्यादौ दोषोत्पादे विनश्वरे । मुख्यानुयायिनि शिशौ प्रकृतस्यानुवर्तने । अनुबन्धेऽपि हिक्कायां भ्रष्टायामपि कथ्यते । Nm.

10. मूलानि - मूल root नपुं. 1’3 / 

11. मनुष्यलोके - मनुष्यलोक पुं. 7’1 / मनुष्याणां लोक: मनुष्यलोक: (षष्ठी-तत्पुरुषः) / 

1. मनुष्याणाम् - मनुष्य पुं. 6’3 / मनुष्य a. [मनोरपत्यं यत् सुक् च] Friendly or useful to man. -ष्यः 1 A man, human being, mortal. -2 A mate. -3 Ved. A class of manes.

2. लोक: - लोक पुं. 1’1 / लोकः [लोक्यतेऽसौ लोक्-घञ्] 1 The world, a division of the universe; (roughly speaking there are three lokas स्वर्ग, पृथ्वी and पाताल, but according to fuller classification the lokas are fourteen, seven higher regions rising from the earth one above the other, i. e. भूर्लोक, भुवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक, जनर्लोक, तपर्लोक, and सत्यलोक or ब्रह्मलोक; and seven lower regions, descending from the earth one below the other; i. e. अतल, वितल, सुतल, रसातल, तलातल, महातल, and पाताल). -2 The earth, terrestrial world (भूलोक); इह- लोके in this world (opp. परत्र). -3 The human race, mankind, men, as in लोकातिग, लोकोत्तर &c. q. v. -4 The people or subjects (opp. the king); स्वसुखनिरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः Ś.5.7; R.4.8. -5 A collection, group, class, company; आकृष्टलीलान् नरलोकपालान् R.6.1; or शशाम तेन क्षितिपाल- लोकः 7.3. -6 A region, tract, district, province. -7 Common life, ordinary practice (of the world); लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् Br. Sūt.II.1.33; यथा लोके कस्यचिदाप्तैषणस्य राज्ञः &c. S. B. (and diverse other places of the same work). -8 Common or worldly usage (opp. Vedic usage or idiom); वेदोक्ता वैदिकाः शब्दाः सिद्धा लोकाच्च लौकिकाः, प्रियतद्धिता दाक्षिणात्या यथा लोके वेदे चेति प्रयोक्तव्ये यथा लौकिक- वैदिकेष्विति प्रयुञ्जते Mbh. (and in diverse other places); अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः Bg.15.18. -9 Sight, looking.

12. अनुसन्ततानि - अनुसंतन्-धातोः क्त-वि. अनुसन्तत / अत्र नपुं. 1’3 / अनुसंतन् 8 U. 1 To extend everywhere; to diffuse, spread about, overspread. अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके Bg.15.2. -2 To continue, join in.

अन्वयार्थाः Overall Meaning   

तस्य गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः शाखा: अध: ऊर्ध्वम् च प्रसृता: - The branches (of the अश्वत्थ tree) enlarged by inherent qualities and engulfed by sense-objects spread upwards and downwards 

कर्मानुबन्धीनि मूलानि च अध: मनुष्यलोके अनुसन्ततानि - consequent of actions, its roots spread below in this world of humans.

छन्दोविश्लेषणम् 

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा (11 अक्षराणि) 

(1-2-2)-(2 1-1)-(2-2-1) 2-2 मात्राः 

य-भ-त-ग-ग गणाः  (which meter ?)

गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः (11 अक्षराणि) 

(1-2-1)-(2-2 1)-(1-2-1)-2-2 मात्राः 

ज-त-ज-ग-ग गणाः (उपेन्द्रवज्रा) 

अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि (11 अक्षराणि) 

(1-2-1) (2-2-1)-(1-2-1)-2-2 मात्राः 

ज-त-ज-ग-ग गणाः (उपेन्द्रवज्रा)  

कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके (11 अक्षराणि) 

(2-2-1)-(2-2-1) (1-2-1)-2-2 मात्राः 

त-त-ज-ग-ग गणाः (इन्द्रवज्रा)  

अस्मिन् (१५-२) श्लोके उपजाति-छन्दः 

स्वाध्यायाः Notes of self-study 

(१) In the previous श्लोक: the अश्वत्थ tree was described as ऊर्ध्वमूल:. Here, मूलानि अध: अनुसन्ततानि. This is not a contradiction of the previous statement. The previous mention ऊर्ध्वमूल: was about the genesis, emanation of the अश्वत्थ tree. Here the mention is of the subsequent spread. 

Also, in the previous श्लोक: the अश्वत्थ tree was described as अधःशाख:. Here, तस्य शाखा: अध: ऊर्ध्वम् च प्रसृता:. The additional adjectives गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः explain, “being enlarged by inherent qualities and engulfed by sense-objects”. 

(२) Between the adjectives गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः, गुणप्रवृद्धा: speaks of internal influences and विषयप्रवालाः speaks of external influences. 

(३) In the phrase कर्मानुबन्धीनि मूलानि अध: मनुष्यलोके अनुसन्ततानि ‘consequent of actions, its roots spread below in this world of humans’, the words अध: मनुष्यलोके are specific to humans, because actions of humans are more purposeful than the actions of other beings. For example, scientists indulge in research. Such actions are specific to humans. But all actions कर्माणि always have a binding अनुबन्ध: associated. There is an allegory in कर्मानुबन्धीनि मूलानि. कर्मानुबन्ध: of मनुष्यलोक: is like the roots of plants keeping the plant bound to the earth. The अश्वत्थ tree is the broad allegory and कर्मानुबन्धीनि मूलानि is a suballegory. गुणप्रवृद्धा: विषयप्रवालाः शाखा: is also a suballegory. Summed up in the two suballegories are गुणाः, विषयाः, कर्माणि which distinguish one human from another, but all humans indulge in these, indulge in these only. 

YouTube video https://youtu.be/CKNzloPKHt0                

॥ शुभमस्तु ॥  

================